اهمیت نماز در اول وقت
مولوی علی صارمی
نماز یکی از فریضه‌های مهم و اصلی اسلام است که به عنوان دومین رکن اسلام قرار گرفته است و پلی ارتباطی بین خدا و بنده‌اش است. در نماز، بنده دلش را برای راز و نیاز با خدایش باز می‌کند و شروع به حرف زدن، ستایش کردن و درخواست از خداوند می‌کند و نهایت بندگی‌اش را برای خداوند به منحصه‌ی ظهور می‌گذارد. در این بین نماز می‌تواند پل ارتباطی قویتری باشد وتمام ثوابش را در بر داشته باشد، به شرطی که بر طبق قرآن و سنت صحیح و در اول وقت بر‌‌گذار شود. و انجام آن از طرف نماز‌گذار به تأخیر انداخته نشود. ما نیز در اینجا به دلیل اهمیت موضوع و عادت کردن مردم به تأخیر انداختن نمازها، اشاره‌ای گذرا و قابل فهم بر این مسئله می‌کنیم تا توانسته باشیم تا حدودی در تبیین بحث خواندن نماز در اول وقت آن، انذار و تبشیری کرده باشیم. خداوند در قرآن می‌فرماید:
إن الصلاة کانت علی المؤمنین کتابا موقوتا(نساء/103).
‹ بی‌گمان نماز بر مؤمنان فرض و دارای اوقات معلوم و معین است›.
منبع:http://www.bidary.net/archives/286
از ابن مسعود رضی الله عنه روایت است که: پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود:( أفضل الأعمال، الصلاة فی اول وقتها )(ترمذی و حاکم آن را روایت کرده‌اند، و این حدیث صحیح است).
‹ بهترین اعمال، نماز اول وقت است›.
این حدیث بر افضلیت نماز خواندن در اول وقتش دلالت می‌کند، یعنی در تمام وقت نماز، می‌توان آن را خواند. ولی در اول وقت آن بهتر و افضلتر است.
محمد بن عبدالله الخزاعی و عبدالله بن مسلمه گفتند که: عبدالله بن عمر رضی الله عنه از قاسم بن غنام و او از أم فروه برایمان روایت کرده است که: ( سئل رسول الله صلی الله علیه و سلم أی الأعمال أفضل؟ قال صلی الله علیه و سلم : الصلاة فی اول وقتها) (ابوداود روایت کرده است).
‹ از پیامبر صلی الله علیه و سلم سؤال کرده شد که چه عملی دارای ثواب بیشتری است؟ پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود : خواندن نماز در اول وقت آن ).
منذری می‌گوید: أم فروه از زنانی بوده که با پیامبر صلی الله علیه و سلم بیعت کرده و خواهر پدری ابوبکر رضی الله عنه بوده است.
از أم فروه روایت است که: ( سئل النبی صلی الله علیه و سلم أی الأعمال أفضل؟ قال صلی الله علیه و سلم الصلاة لأول وقتها ) (ترمذی روایت کرده است).
‹ از پیامبر صلی الله علیه و سلم سوال شد که چه عملی دارای ثواب بیشتری است؟ پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود : خواندن نماز در اول وقت آن).
از عبدالله بن مسعود رضی الله عنه روایت است که (سئلت النبی صلی الله علیه و سلم أی العمل أحب الی الله؟ قال صلی الله علیه و سلم: الصلاة علی وقتها )
( بخاری روایت کرده است).
‹ از پیامبر صلی الله علیه و سلم در مورد محبوبترین عمل نزد خداوند سوال کردم؟ گفت صلی الله علیه و سلم : نماز بر وقتش ).
از عبدالله بن مسعود رضی الله عنه روایت است که: ( سألت رسول الله صلی الله علیه و سلم : أی العمل أفضل؟ قال صلی الله علیه و سلم : الصلاة لوقتها )(مسلم روایت کرده است).
‹ از رسول الله صلی الله علیه و سلم سوال کردم : کدام عمل دارای ثواب بیشتری است؟ پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: نماز در وقتش ).
ابن مالک(رح) می‌گوید: لام در لأول به معنای (فی: در) است. و الطیبی می‌گوید: لام برای تاکید آمده است و بر نماز خواندن در اول وقتش تاکید دارد.
ابن بطال می‌گوید : خواندن نماز در اول وقتش بهتر از به تأخیر انداختن آن است، زیرا در حدیث از محبوبترین عمل سوال شده و آن هم نمازی است که تمام ارکان، واجبات و سنتها در آن رعایت شده باشد و آن نماز از حیث رعایت سنت، در اول وقت خوانده شود. پس نمازی که در اول وقت خوانده نشود، محبوبترین عمل نزد خداوند نیست. ابن حجر العسقلانی(رح) می‌گوید : در حدیث (الصلاه علی وقتها) لفظ (علی) دلالت بر استعلاء – در بر گرفتن تمام وقت نماز – می‌کند و اولویت اولیه و اصلیش بر خواندن در اول وقت است.
امام قرطبی(رح) می‌گوید: در حدیث ( الصلاه لوقتها) حرف (لام) برای استقبال در زمان آورده شده و در روایت دیگری گفته که (لام) برای ابتدا در زمان آمده است. پس در هر دو معنا (لام)، به خواندن نماز در اول وقت دلالت دارد. و در ادامه می‌گوید: در حدیث (الصلاه علی وقتها ) نیز حرف ( علی ) بر این دو مسئله دلالت می‌کند، زیرا حرف (علی) در معنای (لام) به کار رفته است. و ابن خزیمه نیز این نظر را دارد.
از ام المومنین عایشه (رض) روایت است که : ( ما صلی رسول الله صلی الله علیه و سلم صلاة لوقتها الآخر مرتین حتی قبضه الله)(ترمذی روایت کرده است).
‹ آن نمازی که پیامبر صلی الله علیه و سلم در آخر وقتش خواند، تا اینکه از دنیا رفت، فقط دو بار بود›.
پیامبر صلی الله علیه و سلم دو بار نماز را در آخر وقت خواند، یک بار با جبرئیل، برای یاد‌گیری خودش و بار دیگر برای شخصی که از او در مورد اوقات نماز سوال کرده بود و پیامبر صلی الله علیه و سلم برای آموزش او در اول وآخر وقت نماز خواند، و این دو مورد را نیز برای بیان جایز بودن خواندن نماز در آخر وقت آن انجام داده، و خواندن نماز در اول وقتش دارای فضل و ثواب بیشتری است.
امام شافعی(رح) می‌فرماید : خواندن نماز در اول وقتش دارای ثواب بیشتری است. و عمل پیامبر صلی الله علیه و سلم، و خلفای راشدین بر این مسئله دلالت دارند. و آنها همیشه نماز را در اول وقت می‌خواندند. و مردم را نیز بر این امر تشویق و دعوت می‌کردند.
مستحب بودن در اول وقت خواندن نماز صبح
از ام المؤمنین عایشه(رض) روایت است که : ( لقد کان رسول الله صلی الله علیه و سلم یصلی الفجر فتشهد معه نساء من المؤمنات متلفعات بمروطهن ثم یرجعن إلی بیوتهن ما یعرفهن أحد من الغلس )(متفق علیه).
‹ پیامبر صلی الله علیه و سلم نماز صبح را می‌خواند و بعضی از زنان مؤمنان نیز در حالی که با چادر خودشان را پوشانده بودند با او در نماز حاضر می‌شدند، سپس بعد از نماز به خانه‌هایشان برمی‌گشتند و هیچ کس آنها را به خاطر غلس – تاریکی اول فجر – نمی‌شناخت ›.
در این حدیث واضح است که نماز صبح هنگامی تمام می‌شد که هنوز هوا روشن نشده بود.
دو نکته از این حدیث استنباط می‌شود
1- مستحب بودن خواندن نماز صبح در اول وقت(وقت غلس).
2- جایز بودن آمدن زنان به مساجد برای شرکت در نماز جماعت، بدون خود‌آرایی و با پوشش اسلامی.
از جابر بن عبدالله رضی الله عنه روایت است که : (…… والصبح کان النبی صلی الله علیه و سلم یصلیها بغلس )(متفق علیه).
‹ و پیامبر صلی الله علیه و سلم نماز صبح را در هنگام غلس- تاریکی اول فجر- می‌خواند ›.
در این حدیث بهترین وقتها برای نمازهای پنجگانه شرح داده شده که در آن به وقت غلس به عنوان بهترین وقت نماز صبح اشاره شده است.
از سهل بن سعد رضی الله عنه روایت است که : ( کنت أتسحر فی أهلی، ثم یکون سرعة بی، أن أدرک صلاة الفجر مع رسول الله صلی الله علیه و سلم )( بخاری روایت کرده است).
‹ من با خانواده‌ام سحری می‌کردم، سپس به عجله می‌افتادم تا به نماز صبح با پیامبر صلی الله علیه و سلم برسم›.
انس بن مالک رضی الله عنه از زید بن ثابت رضی الله عنه روایت کرده است که : ( أنهم تسحروا مع النبی صلی الله علیه و سلم ثم قاموا إلی الصلاة، قلت کم بینهما؟ قال : قدر خمسین أو ستین، أی آیة)(متفق علیه).
‹ آنها با پیامبر صلی الله علیه و سلم سحری می‌کردند، سپس بلند می‌شدند برای نماز، انس می‌گوید به زید گفتم : چقدر فاصله بین سحری کردنتان و اقامه‌ی نمازتان بود، زید گفت : حدود 50 یا 60 آیه‌ی قرآن کریم ›.
ابن حجر عسقلانی(رح) در شرح این حدیث می‌گوید : این حدیث دلالت بر مستحب بودن خواندن نماز صبح در وقت تغلیس می‌کند، و اول وقت خواندن نماز صبح آغاز فجر است، زیرا در آن هنگام است که خوردن و آشامیدن در هنگام روزه در آن حرام می‌شود و فاصله‌ی زمانی بین دست کشیدن از خوردن سحری و آغاز نماز صبح به مقدار خواندن 50 آیه از قرآن است، که این مدت، مدت لازمه برای قضای حاجت و وضو گرفتن است.
عبدالله بن مسعود رضی الله عنه روایت می‌کند : ( أنه صلی الله علیه و سلم أسفر بالصبح مرة ثم کانت صلاته بعد الغلس حتی مات لم یعد إلی أن یسفر) (ابوداود روایت کرده است).
‹ پیامبر صلی الله علیه و سلم یک بار نماز صبح را هنگام اسفار- روشنی اول فجر- خواند و دیگر هیچگاه نماز خواندن هنگام اسفار- روشنی اول فجر- را تکرار نکرد›.
جمهور علمای اسلام بر این عقیده هستند که غلس بهترین وقت برای نماز صبح است ولی اهل عراق، علمای حنفی و سفیان ثوری می‌گویند که بهترین وقت برای خواندن نماز صبح هنگام اسفار است، و به حدیث – أسفروا بالفجر، فإنه أعظم للأجر : نماز صبح را در روشنی اول فجر بخوانید، زیرا آن دارای پاداش و ثواب بیشتری است- استناد کرده‌اند، که ترمذی آن را روایت کرده است.
رفع شبهه از این حدیث
از رافع بن خدیج روایت است که : ( قال رسول الله صلی الله علیه و سلم : أسفروا بالفجر فإنه أعظم للأجر)( اصحاب سنن روایت کرده‌اند).
امام شافعی(رح) و کسانی دیگر معنای آن را بر محقق شدن طلوع فجر حمل می‌کنند و می‌گویند منظور پیامبر صلی الله علیه و سلم این بوده که نماز صبحتان را تا هنگام اسفار ادامه دهید.
الشیخ الطحاوی الحنفی در کتاب( شرح معانی الآثار) می‌گوید که پیامبر صلی الله علیه و سلم در هنگام تغلیس شروع به خواندن نماز صبح می‌کرد و در هنگام اسفار نماز صبح را تمام می‌کرد و سلام می‌داد ، و در ادامه می‌گوید که منظور پیامبر صلی الله علیه و سلم در این حدیث این بوده که قرائت قرآن را در نماز صبح طولانی کنید، تا هنگامی که می‌خواهید از نماز تمام شوید به وقت اسفار رسیده باشید، و حمل این حدیث بر این که ناسخ حدیث نماز خواندن در غلس باشد، کاری اشتباه و نادرست است زیرا جمهور علما این مسئله را رد کرده‌اند.
علمایی که حدیث اسفار را شرح داده‌اند در مورد آن می‌گویند : اسفار در این حدیث به معنای تبیین و تحقق فجر صادق و طلوع آن است، نه اینکه منتظر ماند تا هوا به طور نسبتا کامل روشن گردد، زیرا در این حالت کم کم وقت نماز صبح تمام می‌شود، پس لازم است در اول وقت فجر صادق نماز صبح خوانده شود ومدت زمان آن هم تا جایی است که هوا به طور نسبتا کامل روشن گردد که در این حالت وقت نماز صبح به پایان می‌رسد. و در این جا منظور تبیین آغاز اسفار برای نماز خواندن است، نه پایان اسفار و نزدیک شدن طلوع آفتاب.
خطابی می‌گوید: منظور از حدیث اسفار این است که وقتی پیامبر صلی الله علیه و سلم مسلمانان را به تعجیل در نماز صبح امر کرد آنها به گونه‌ای عمل کردند که نماز صبح را در بین فجر کاذب و فجر صادق می‌خواندند به همین دلیل پیامبر صلی الله علیه و سلم این حدیث اسفار را فرمود تا به مسلمانان توضیح دهد که نماز را بعد از فجر صادق بخوانید. چون فجر صادق اول اسفار است و پیامبر صلی الله علیه و سلم نیز بر نماز خواندن در اول وقتش توصیه کرده است و اول وقت نماز صبح، اول اسفار است نه انتهای اسفار.
شمس الحق العظیم آبادی در عون المعبود می‌گوید : احادیثی که در مورد وقت نماز صبح آمده است بر مستحب بودن، خواندن نماز صبح در وقت تغلیس دلالت می‌کنند و نماز صبح در هنگام تغلیس دارای ثواب و اجر بیشتری از نماز خواندن در وقت اسفار است. و به همین خاطر بوده که پیامبر صلی الله علیه و سلم تا آخر عمرش همواره نماز صبح را در وقت تغلیس می‌خواند. وامام مالک، شافعی، احمد، اسحاق بن راهویه، ابوثور، اوزاعی، داود بن علی و ابو جعفر طبری نیز بر این رای بوده‌اند. و در میان صحابه، خلفای راشدین، ابن زبیر، انس بن مالک، ابو موسی اشعری و ابوهریره بر این رای بوده‌اند.
اما حدیث عبدالله بن مسعود رضی الله عنه که در آن می‌فرماید: (ما رأیت رسول الله صلی الله علیه و سلم صلی صلاة فی غیر وقتها غیر ذلک الیوم )(بخاری روایت کرده است).
‹ رسول الله صلی الله علیه و سلم را یک بار دیدم که نماز را در غیر وقتش خواند و آن در این روز- در فجر روز مزدلفه – بود ›.
این حدیث یک مورد خاص بود که در آن به دلیل اینکه پیامبر صلی الله علیه و سلم همراه طلوع فجر و با کمی تاخیر داخل مزدلفه شد، در انجام نماز صبح دچار تاخیر شد. و خود راوی حدیث نیز می‌گوید که فقط این یک مورد بوده که در آن پیامبر صلی الله علیه و سلم دچار تاخیر در انجام نماز شده است، به همین خاطر به این مورد هم به عنوان دلیلی برای به تاخیر انداختن نماز صبح نمی‌توان استناد کرد. پس از مجموع این مباحث نتیجه گرفته می‌شود که خواندن نماز صبح در اول وقت آن – هنگام تغلیس- سنت رسول الله صلی الله علیه و سلم است و تاخیرآن تا روشنی کامل هوا خلاف سنت نبوی است.(1)
—————-
1? فتح الباری، ج/ 1، ص/ 538 ، دار ابن حزم ، تحقیق بیت الأفکار الدولیه. نیل الأوطار ج/ 1، ص/ 263، دار ابن حزم، تحقیق بیت الأفکار الدولیه.
منابع استفاده شده در این مبحث
1- عون المعبود بشرح سنن ابی داود/ شمس الحق آبادی
2- تحفة الأحوذی بشرح جامع الترمذی/ الحافظ المبارکفوری
3- سبل السلام بشرح بلوغ المرام/ العلامة الصنعانی
4- نیل الأوطار/ للشوکانی
5- فتح الباری بشرح صحیح البخاری/ ابن حجر العسقلانی
6- تیسیر العلام شرح عمدة الأحکام/ عبدالله آل بسام
7- المنهاج بشرح صحیح مسلم/ الإمام النووی
8- المغنی و الشرح الکبیر/ ابن قدامه المقدسی
9- الإستذکار/ ابن عبدالبر القرطبی
10- سلسلة الأحادیث الصحیحة/ شیخ الألبانی
